سید محمدرضا گلپایگانی

سید محمدرضا گلپایگانی (۱۳۱۶- ۱۴۱۴ق) از مراجع تقلید شیعه که پس از درگذشت آیت‌الله بروجردی، به مرجعیت رسید. او از شاگردان عبدالکریم حائری یزدی بود. مرتضی حائری یزدی، مرتضی مطهری، سید محمد حسینی بهشتی، لطف‌الله صافی گلپایگانی و ناصر مکارم شیرازی از شاگردان او بوده‌اند.

گلپایگانی در مواردی چون کشتار مردم در قیام پانزده خرداد، واقعه فیضیه و بازداشت و تبعید امام خمینی، با اقدامات حکومت پهلوی مخالفت کرد. از وی حدود چهل عنوان کتاب به جا مانده است. تأسیس بیمارستان، مدارس علمیه، دارالقرآن الکریم و مجمع اسلامی لندن از فعالیت‌های عام‌المنفعه این مرجع تقلید است.

دوره تحصیل

سیدمحمدرضا گلپایگانی در ۸ ذی‌القعده­ سال ۱۳۱۶ق، در روستای گوگد واقع در پنج کیلومتری گلپایگان به دنیا آمد. پدرش سیدمحمدباقر، روحانی بود و در آن دیار به امام شهرت داشت. او در سه‌ سالگی مادر و در نُه‌ سالگی پدرش را از دست داد.

گلپایگانی دروس دوره «سطح» حوزه علمیه را در گلپایگان نزد سیدمحمدحسن خوانساری برادر بزرگ سید احمد خوانساری و محمدتقی گوگدی گلپایگانی از شاگردان آخوند خراسانی، خواند. سپس به اراک رفت و در درس عبدالکریم حائری یزدی شرکت کرد. وی پس از چهار سال با مهاجرت عبدالکریم حائری به قم، به آنجا رفت و در مدرسه فیضیه ساکن شد.
او پس از وفات عبدالکریم حائری، به نجف رفت و به مدت سه ماه در درس ضیاءالدین عراقی و سیدابوالحسن اصفهانی شرکت کرد. همچنین در زمان حضور هشت‌ماهه میرزای نائینی و سیدابوالحسن اصفهانی در قم، در درس آنها حضور یافت. او همچنین در قم در درس سیدحسین بروجردی هم حاضر می‌شد.
گلپایگانی در قم با سیداحمد خوانساری هم‌بحث بود.

جایگاه علمی و شاگردان

سیدمحمدرضا گلپایگانی از عبدالکریم حائری اجازه اجتهاد و از محمدرضا مسجدشاهی و شیخ عباس قمی اجازه روایت داشت. او جزء گروه استفتاء عبدالکریم حائری یزدی بود. حائری یزدی مسئولیت تصحیح «کتابُ الصلاة» خود را به وی و آیت‌الله اراکی سپرد.

گلپایگانی پس از فوت آیت‌الله بروجردی در سال ۱۳۴۰ش مرجع تقلید شد. و تا سال ۱۳۷۲ش به مدت ۳۲ سال مرجعیت را برعهده داشت. وی حدود ۷۵ سال دروس حوزوی را تدریس کرد که شصت سال از آن درس خارج فقه و اصول بوده است. درس خارج وی را از پررونق‌ترین کلاس‌های درس حوزه گزارش کرده‌اند.

برخی از شاگردان وی عبارت‌اند از:

آثار علمی

از گلپایگانی حدود چهل عنوان کتاب منتشر شده است. برخی از این کتاب‌ها نوشته خود او و برخی دیگر حاصل درس‌های وی است که توسط شاگردان نوشته شده است. آثار علمی گلپایگانی در کتاب «کتاب‌شناسی توصیفی آیت‌الله العظمی گلپایگانی»، معرفی شده‌اند. الدُّرّ­ المَنضود فی احکام­ الحدود، بُلغة­الطالب فی شرح­ المکاسب، اِفاضة العَوائد، تعلیقاتٌ علی عُروةِالوُثقیٰ، مَجمَع­ المسائل، رساله توضیح­ المسائل و الهدایة الی من لَهُ ­الولایه از جمله کتاب‌های گلپایگانی هستند.

عملکرد سیاسی

سیدمحمدرضا گلپایگانی با وجود آنکه حکومت پهلوی را حکومتی نامشروع می‌دانست، مبارزه آشکار با آن را به صلاح نمی‌دید و تا حد امکان از فعالیت‌های سیاسی پرهیز می‌کرد. آبراهیمیان در کتاب ایران بین دو انقلاب وی را مرجع تقلیدی میانه‌رو معرفی کرده که به دنبال سرنگونی حکومت نبوده و تنها در پی تعدیل سیاست‌های آن بوده است. بااین‌همه گلپایگانی را فردی تأثیرگذار در نهضت امام خمینی دانسته‌اند. او از سال ۱۳۴۱ش تا پیروزی انقلاب اسلامی ایران، در موارد بسیاری با سیاست‌های حکومت پهلوی مخالفت کرده است. در سال ۱۳۴۱ش همراه با دیگر مراجع تقلید چون خوانساری، حکیم و مرعشی نجفی در تلگرافی به محمدرضا پهلوی، شاه ایران، مخالفت خود را با « لایحۀ اصلاحات ارضی» اعلام کرد. در همین سال او و دیگر مراجع تقلید، به شاه تلگراف زدند و «لایحه انجمن‌های ایالتی و ولایتی» را مخالف قوانین شرعی اعلام کرد. گلپایگانی همچنین در سال ۱۳۴۱ش، شرکت مردم در رفراندوم برای انقلاب سفید را که به دستور محمدرضا پهلوی انجام می‌شد، تحریم کرد.

تعطیلی دروس در اعتراض به واقعه فیضیه، صدور بیانیه دراعتراض به کشتار مردم در قیام پانزده خرداد و بازداشت امام خمینی و برخی دیگر از روحانیون، احضار وزیر دربار به قم درخصوص تبعید امام خمینی به ترکیه، تحریم عضویت در حزب رستاخیز که توسط محمدرضا پهلوی ترویج می‌شد، دفاع از استقلال حوزه علمیه در مقابل اقدام شاه برای تأسیس نهادهای دینیِ دولتی، مخالفت با تغییر تاریخ هجری به شاهنشاهی، برگزاری مجلس ختم برای مصطفی خمینی به رغم حساسیت حکومت پهلوی، سخنرانی در جریان توهین به امام خمینی در روزنامه اطلاعات و تعطیلی یک‌هفته‌ای درس‌ها در اعتراض به کشتار مردم در قیام نوزده دی، ازجمله فعالیت‌های سیاسی وی پیش از انقلاب اسلامی ایران بوده است.

گلپایگانی‌ پس از وقوع انقلاب اسلامی ایران، از جمهوری اسلامی ایران حمایت کرد و با آن تعامل داشت.

خدمات فرهنگی و خیریه

تحول در نظام آموزشی حوزه علمیه، تأسیس مجمع اسلامی لندن، دارالقرآن الکریم، مراکز درمانی و بهداشتی مانند بیمارستان آیت‌الله گلپایگانی در قم، مدارس علمیه و تأسیس مرکز مُعجَم‌المسائل‌الفقهیة را ازجمله فعالیت‌های فرهنگی و خیریه گلپایگانی برشمرده‌اند.

به گفته پسر ارشد وی، سیدجواد گلپایگانی، او با طراحی برنامه‌هایی برای امتحانات طلاب، تأسیس مدارس حوزه به سبک جدید، احداث و بازسازی مدارس جهت سکونت طلاب، راه‌اندازی مرکز معجم فقهی برای پاسخ‌گویی به نیاز محققان تأثیر بسیاری در تحول نظام آموزشی حوزه داشته است.

مجمع جهانی اسلام

تأسیس مجمع جهانی اسلام (Islamic Universal Association) در لندن در سال ۱۳۵۲ش/۱۹۷۴م، از دیگر فعالیت‌های فرهنگی وی است که به منظور ترویج دین اسلام و آشنایی با مذهب شیعه صورت گرفته است. دارالقرآن الکریم را نخستین مؤسسه قرآنی ایران دانسته‌اند که از سال ۱۳۵۲ش در زمینه ترجمه، چاپ و نشر قرآن فعالیت می‌کند و تشکیل موزه و کتابخانه تخصصی قرآن و گردآوری نسخه‌های خطی و چاپی قرآن، ازجمله فعالیت‌های آن بوده است.

درگذشت

سیدمحمدرضا گلپایگانی در ۱۸ آذر ۱۳۷۲ش برابر با ۲۴ جمادی‌الثانی ۱۴۱۴ق در ۹۸ سالگی در قم درگذشت. دولت وقت جمهوری اسلامی ایران، هفت روز عزای عمومی و یک روز تعطیل اعلام کرد. پیکر وی نخست در تهران و سپس در قم تشییع شد و در حرم حضرت معصومه به خاک سپرده شد. سیدعلی خامنه‌ای رهبر جمهوری اسلامی ایران در تشییع جنازه وی در تهران، شرکت کرد.

جستارهای وابسته

• مدرسه علمیه آیت‌الله گلپایگانی (قم)
• کتابخانه آیت‌الله گلپایگانی

پانویس

منابع

• حسن زاده، اسماعیل و محمدکاظم شفایی هریسی، ، مطالعات انقلاب اسلامی، ش۳۷، ۱۳۹۳.
• جعفریان، رسول، اطلس شیعه، تهران، انتشارات سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح، چاپ پنجم، ۱۳۹۱ش.
• حبیبی، سلمان، کتاب‌شناسی توصیفی آیت‌الله العظمی گلپایگانی، قم، ولاء منتظر، چاپ اول، ۱۳۹۱ش.
• داوودی، رشید، ، وبگاه جماران، ۱۶ آذر ۱۳۹۲، دیده‌شده در ۱۳ خرداد ۱۳۹۷.
• ، مجله گلبرگ، ش۳۶، ۱۳۸۱، به نقل از وبگاه پایگاه اطلاع‌رسانی حوزه، دیده‌شده در ۱۳ خرداد ۱۳۹۷.
• ، وبگاه پایگاه اطلاع‌رسانی حوزه، ۸ آذر ۱۳۸۶، دیده‌شده در ۱۲ خرداد ۱۳۹۷.
• صالح، سید محسن، جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، از آغاز تا اکنون، تهران، مرکز اسناد اسلامی، ۱۳۸۵ش.
• لطفی، مهدی، نوری از ملکوت، قم، برگزیده، چاپ دوم، ۱۳۹۱.

پیوند به بیرون